മുസ്ലിം സ്വത്വ രൂപീകരണം നബിവചനങ്ങളുടെ പങ്ക്

വിശ്വാസിയുടെ വ്യക്തിസത്തയെ രൂപപ്പെടുത്തുന്ന വ്യവഹാര മാതൃകകളുടെ (behavioral patterns) സഞ്ചിത നിധിയാണ് നബിചര്യ അഥവാ സുന്നത്ത്. ധിഷണയെയും മനോമണ്ഡലത്തെയും മാത്രമല്ല അതിസാധാരണമായ ശരീരചേഷ്ടകളെയും നിർണയിക്കുന്നതിൽ ഹദീസിന് അനൽപമായ പങ്കു്. നിശ്ചിത കാലപരിധിയെയോ പരിമിത പ്രവർത്തന മേഖലകളെയോ അല്ല അതുൾക്കൊള്ളുന്നത്. സാർ വലൗകികവും സർവാതിശായിയുമാണ് ഹദീസിന്റെ ഉള്ളടക്കം. പ്രവാചകൻ തന്റെ ശിഷ്യന്മാരോട് മൊഴിഞ്ഞ വചനങ്ങളും അവരുടെ സാന്നിധ്യത്തിൽ അവിടുന്നു പ്രവർത്തിച്ചതും അവിടുത്തെ സാന്നിധ്യത്തിൽ അവർ പ്രവർത്തിച്ചതുമെല്ലാം ഹദീസായി നമുക്ക് രേഖപ്പെട്ടു കിട്ടിയിരിക്കുന്നു. ഏറ്റവും നിർണായകമായ ഒരു ചരിത്ര സന്ദർഭത്തിൽ ഏറ്റവും ക്രിയാത്മകമായി ജീവിച്ച ഒരു സമൂഹത്തിന്റെ ജീവൽസ്പന്ദങ്ങളെയാണ് ഹദീസ് എന്ന സംജ്ഞ യഥാർഥത്തിൽ അടയാളപ്പെടുത്തുന്നത്. വ്യക്തിയും കുടുംബവും സമൂഹവും ഒരുപോലെ അതിലെ സമൂർത്ത പങ്കാളികളാകുന്നു. വ്യക്തിയുടെ അകവും പുറവും കുടുംബത്തിന്റെ ഘടനയും സ്വഭാവവും സമൂഹത്തിന്റെ ക്രമവും വ്യവസ്ഥയും രചനാത്മകമായി പ്രതിപാദിക്കപ്പെടുന്നു് ഹദീസുകളിൽ. ഏടുകളേയോ ചുമരുകളേയോ അലങ്കരിക്കാനുള്ള ആപ്തവാക്യങ്ങളല്ല അവ. നീതിസാര വാക്യങ്ങളുടെ പൊതു ആകർഷണീയതയായ ധ്വനന കൗതുകമല്ല ഹദീസുകളെ ശ്രദ്ധേയമാക്കുന്നത്. മറിച്ച് ജീവിതവുമായുള്ള അവയുടെ അനിഷേധ്യമായ ബന്ധമാണ്. കേവല തത്വങ്ങൾ എന്നതിനുപരി കൃത്യവും പ്രായോഗികവുമായ മാർഗദർശനങ്ങളാണ് ഹദീസുകളുടെ പ്രമേയം. തലമുറകളിലൂടെ ആവർത്തിച്ച് ഉറപ്പിക്കപ്പെട്ട പെരുമാറ്റ മാതൃകകളായാണ് ഹദീസുകളെ കാണേത്. വിശ്വാസികളുടെ സ്വഭാവരൂപീകരണത്തിന്റെ അച്ചുകളാണ് അവ എന്നർഥം.

വിവിധ മനുഷ്യ സമൂഹങ്ങളുടെ ആചാര മര്യാദകളെയും നടപടിക്രമങ്ങളെയും ഗോത്രമൂല്യങ്ങളെയും കുലസമ്പ്രദായങ്ങളെയും പോലെ മുസ്ലിം ജനതതിയുടെ നിലപാടുകളെയും സംസ്കാരത്തെയും ബോധതലത്തിലും അബോധതലത്തിലും സ്വാധീനിക്കുന്നത് ഖുർആൻ കഴിഞ്ഞാൽ ഹദീസുകളാണ്. മുസ്ലിം സംസ്കാരത്തിന്റെ മിഴിവാർന്ന ജീവൽ ചിത്രങ്ങൾ ലഭിക്കുന്നത് ഹദീസുകളിൽ നിന്നാണെന്നത് പ്രത്യേകം ശ്രദ്ധിക്കപ്പെടേതുമു്. മുസ്ലിം സംസ്കാരത്തിന്റെ പ്രാമാണികമായ മാതൃകയാണ് ഹദീസുകൾ നൽകുന്നത്.

ഇസ്ലാമിക സംസ്കാരത്തിന്റെ ചരിത്രസമ്മതമായ തോത് എന്നതാണ്, ഇങ്ങനെ നോക്കുമ്പോൾ ഹദീസുകളുടെ പ്രസക്തി. ഉദാഹരണമായി അയൽവാസി വിശന്നിരിക്കുമ്പോൾ വയറു നിറച്ചുണ്ണുന്നവൻ നമ്മിൽപ്പെട്ടവനല്ല എന്ന ഹദീസ് മുസ്ലിം അയൽപക്ക ബന്ധങ്ങളെ അഗാധമായി സ്വാധീനിച്ചതായി കാണാം. മതപരമായ മൂശയിൽ വാർത്തെടുക്കപ്പെട്ട ഒരു മുസ്ലിം കുടുംബത്തിനും അയൽക്കാരന്റെ വറുതിയുടെ നേരെ കണ്ണടക്കാനാവില്ല. ദയയുടെയും കാരുണ്യത്തിന്റെയും പാഠങ്ങൾ നബിവചനങ്ങളിൽ നിറഞ്ഞു നിൽക്കുന്നു. മുസ്ലിം സ്വത്വനിർമിതിയിൽ ഇത് എങ്ങനെ സ്വാധീനം ചെലുത്തി എന്ന് നാഗരികതകളെ താരതമ്യ പഠനത്തിനു വിധേയമാക്കിയ വിൽ ഡുറാന്റിന്റെ വാക്കുകളിൽ നിന്നു ഗ്രഹിക്കാം. കൃസ്ത്യൻ-മുസ്ലിം നാഗരികതകളെ താരതമ്യം ചെയ്തു കൊ് അദ്ദേഹം നിരീക്ഷിക്കുന്നു.

The Moslems seem to have been better gentlemen than their Christian peers, they kept their words more frequently, showed more mercy to the defeated, and were seldom guilty of defeated, and were seldom guilty of such brutality as marked the Christian capture of Jerusalem in 1099." Will Durant, the story of civilization, vol. IV, The Age of Faith, sismo & Schuster, New York 1950, P.141]

ക്രിസ്ത്യൻ സമകാലികരേക്കാൾ മാന്യന്മാരായിരുന്നു മുസ്ലിംകൾ. അവർ ക്രിസ്ത്യാനി യേക്കാൾ കൂടതലായി വാക്കുകൾ പാലിച്ചു. പരാജിതരോട് ദയവു കാണിച്ചു. 1099 ൽ ക്രിസ്ത്യാനികൾ ജറൂസലം പിടിച്ചടക്കിയപ്പോൾ കാണിച്ചതുപോലെയുള്ള ക്രൂരതകൾ മുസ്ലിംകളിൽ നിന്ന് ഒരിക്കലും ഉായിട്ടില്ല.

ദയയും ഉദാരതയും സഹജീവി സ്നേഹവും മുസ്ലിം സംസ്കാരത്തിന്റെ അവിഭാജ്യ ഘടകങ്ങളായിത്തീരുന്നത് പ്രവാചകൻ കണിശമായി അക്കാര്യങ്ങൾ പഠിപ്പിക്കുകയും പ്രവാചക വചനങ്ങൾ മുസ്ലിം ഹൃദയങ്ങളെ അഗാധമായി സ്വാധീനിക്കുകയും ചെയ്തതുകൊാണ്. പരമ്പരാഗത മുസ്ലിം സംസ് കാരത്തിന്റെ നിഷ്കളങ്കതയും പരിശുദ്ധിയും അകൃത്രിമത്വവും ഉറവയെടുത്തത് ഹദീസുകളിൽ നിന്നാണെന്ന് തിരിച്ചറിയാൻ പ്രയാസമില്ല. ഹദീസ് ഗ്രന്ഥങ്ങളിലൂടെ അലസമായി കണ്ണോടിക്കുന്നവർക്കു പോലും ഇസ്ലാമിക സംസ്കാരത്തിന്റെ ആധാര സ്തൂപങ്ങൾ അവ എങ്ങനെ രൂപപ്പെടുത്തി എന്നു കാണാൻ സാധിക്കും.

വ്യക്തി - അകവും പുറവും

മുസ്ലിം വ്യക്തിയുടെ സ്വഭാവ രൂപീകരണത്തിൽ വിശദമായ ഇടപെടലാണ് ഹദീസുകൾ നടത്തുന്നത്. പ്രവാചകത്വത്തിന്റെ തുടക്കം മുതൽ ഒടുക്കം വരെ അടുത്തവരും അകന്നവരുമായ ശിഷ്യസമൂഹത്തിൽ ഓരോരുത്തരെയും നേരിട്ട് അഭിസംബോധന ചെയ്യുകയായിരുന്നു പ്രവാചകൻ. തന്നെ സമീപിച്ച് ഉപദേശമാരാഞ്ഞ ഒരു അനുചരനോട് നീ കോപിക്കരുത് എന്നായിരുന്നു നബിയുടെ ഉപദേശം. ആ വ്യക്തിയുടെ പ്രകൃതമറിഞ്ഞു കൊള്ളതായിരുന്നു പ്രസ്തുത ഉപദേശം. ഇങ്ങനെ പരശ്ശതമാളുകൾക്ക് പല സന്ദർഭങ്ങളിലായി നടത്തിയ
കൗൺസിലിംഗ് ആണ് ഹദീസുകളിൽ നിന്ന് നമുക്ക് ലഭിക്കുന്നത്. വ്യക്തിയെ സംസ്കരിച്ചു കൊ ല്ലാതെ സമൂഹത്തെ സ്ഥായിയായി മാറ്റിപ്പണിയുക സുസാധ്യമല്ല എന്ന് തിരുനബി തിരിച്ചറിഞ്ഞിരുന്നു. വ്യക്തിയുടെ ഉള്ളും പുറവും ഒരുപോലെ സ്പർശിക്കുന്നവയാണ് വ്യക്തി ജീവിതവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട നബി വചനങ്ങൾ.

മനുഷ്യ ശരീരത്തിൽ ഒരവയവമു്. അതു നന്നായാൽ ശരീരം മുഴുവൻ നന്നായി. അതു ചീത്തയായാൽ ശരീരം മുഴുവൻ ചീത്തയായി. അറിയുക, അതാണ് ഹൃദയം എന്ന ആശയമടങ്ങുന്ന ഹദീസ് ആന്തരിക ശുദ്ധീകരണത്തിന്റെ പ്രാധാന്യം പഠിപ്പിക്കുന്നു. മനസ്സാക്ഷിയാണ് നന്മ തിന്മകളുടെ വിധി കർത്താവ് എന്നു പ്രവാചകൻ പഠിപ്പിക്കുന്നു. അവിടുന്ന് പറഞ്ഞു. സൽസ്വഭാവമാണ് നന്മ. ചെയ്യുമ്പോൾ മനഃസ്സാക്ഷിക്കുത്ത് അനുഭവപ്പെടുന്നതും ആളുകൾ അറിയുന്നത് നിങ്ങൾ ഇഷ്ടപ്പെടാത്തതുമായ പ്രവൃത്തിയാണ് തിന്മ (തിർമുദി) മനഃസാക്ഷിയുടെ വിധി അംഗീകരിച്ചു പ്രവർത്തിക്കാനുള്ള ആഹ്വാനമാണ് ആ വചനം ഉൾക്കൊള്ളുന്നത്. അല്ലാഹു നോക്കുന്നത് നിങ്ങളുടെ രൂപത്തിലേക്കോ സമ്പത്തിലേക്കോ അല്ല, നിങ്ങളുടെ ഹൃദയങ്ങളിലേക്കും കർമങ്ങളിലേക്കുമാണ് (മുസ്ലിം) എന്ന വചനവും ഇതോടു ചേർത്തു വായിക്കുക.

ആന്തരിക വിശുദ്ധിക്ക് അനിവാര്യമായ സദ്ഗുണങ്ങൾ ഹദീസുകൾ കൃത്യമായി അടയാളപ്പെടുത്തുന്നു. വിനയം, സത്യസന്ധത, സഹനം, വിശ്വസ്തത, സ്നേഹം, ദയാവായ്പ്, കാരുണ്യം, ലജ്ജ, സൂക്ഷ്മത, വിട്ടുവീഴ്ച, സഹകരണ മനോഭാവം, വിജ്ഞാന തൃഷ്ണ, കൃതജ്ഞത, സംതൃപ്തി, ആത്മാർഥത, ഉദ്ദേശ്യശുദ്ധി, നന്മയോട് ആഭിമുഖ്യം, ദൈവഭയം തുടങ്ങിയ സാത്വിക ഭാവങ്ങൾ വ്യക്തിമനസിൽ വളർത്തിയെടുത്തു കൊാണ് ഹദീസുകൾ ആ ന്തരിക വിശുദ്ധിക്ക് അടിത്തറ പാകുന്നത്. ഇപ്പറഞ്ഞ സാത്വിക ഗുണങ്ങൾ ഹദീസുകളിൽ എങ്ങനെ പരാമർശിക്കപ്പെടുന്നു എന്ന് നോക്കാം.

1. ചിലയാളുകളെ കാൽ അല്ലാഹുവിനെ ഓർമ വരും. അവരാണ് നിങ്ങളിൽ നല്ലവർ (ഇബ്നുമാജ)
2. സദ്വിചാരം നല്ല ആരാധനയാകുന്നു (അഹ്മദ്, അബൂദാവൂദ്)
3. ജനങ്ങളിൽ എന്നോട് ഏറ്റവും അടുത്തവർ സൂക്ഷ്മതയുള്ളവരാണ്. അവർ ആരായിരുന്നാലും എവിടെ ആയിരുന്നാലും. (അഹ്മദ്)
4. സത്യസന്ധത മനഃശാന്തിയും കള്ളം സന്ദേഹവും ആണുാക്കുക. (തിർമുദി) സത്യസന്ധത നന്മയിലേക്കും നന്മ സ്വർഗത്തിലേക്കും നയിക്കുന്നു (ബുഖാരി, മുസ്ലിം).
5. നിങ്ങൾ അല്ലാഹുവിൽ ഭരമേൽപിക്കുക. എങ്കിൽ പക്ഷികൾക്ക് ആഹാരം നൽകുന്നത് പോലെ നിങ്ങൾക്ക് ആഹാരം നൽകും. അവ രാവിലെ ഒഴിഞ്ഞ വയറുമായി അവൻ പുറപ്പെടുകയും സന്ധ്യാനേരത്ത് നിറഞ്ഞ വയറുമായി തിരിച്ചു വരികയും ചെയ്യുന്നു. (തിർമുദി).
6. നിങ്ങളാരും അവനവന് ഇഷ്ടപ്പെടുന്നത് സഹോദരനും ഇഷ്ടപ്പെടുന്നതുവരെ വിശ്വാസികളാവുക യില്ല (ബുഖാരി, മുസ്ലിം).
7. കർമങ്ങൾ ഉദ്ദേശ്യമനുസരിച്ചാണ്. ഓരോരുത്തനും അവൻ ഉദ്ദേശിച്ചത് നേടുന്നു.(ബുഖാരി, മുസ്ലിം)
8. രു മുസൽമാന്മാർ വാളെടുത്ത് അങ്കം വെട്ടിയാൽ കൊന്നവനും കൊല ചെയ്യപ്പെട്ടവനും നരക ത്തിലാണ്. കൊല്ലപ്പെട്ടവൻ മറ്റവനെ കൊല്ലാൻ ആഗ്രഹിച്ചിരുന്നല്ലോ. (ബുഖാരി, മുസ്ലിം)
9. നിങ്ങൾ അല്ലാഹുവിലേക്ക് ഖേദിച്ചു മടങ്ങുകയും പാപമോചനത്തിനായി പ്രാർഥിക്കുകയും ഞാൻ ദിവസം നൂറുതവണ പശ്ചാത്തപിക്കുന്നു. (മുസ്ലിം) ചെയ്യുക.
10. ഏറ്റവും ശ്രേഷ്ഠമായ ആരാധന വിജ്ഞാനമാണ്. (ത്വബ്റാനി)
11. ദാനം ധനത്തെ കുറക്കുകയില്ല. വിട്ടുവീഴ്ച അന്തസ്സ് വർദ്ധിപ്പിക്കുകയല്ലാതെ ചെയ്യില്ല. അല്ലാഹു വിനു വി വിനയം കാണിക്കുന്നവനെ അല്ലാഹു ഉയർത്താതിരിക്കുകയില്ല.
12. ലജ്ജ നന്മയല്ലാതെ വരുത്തുകയില്ല. (ബുഖാരി, മുസ്ലിം)
13. ജനങ്ങളോട് കരുണ കാണിക്കാത്തവനോട് അല്ലാഹുവും കരുണ കാണിക്കുകയില്ല. (ബുഖാരി, മുസ്ലിം)
14. അല്ലാഹു സൗമ്യനാണ്. അവൻ സൗമ്യത ഇഷ്ടപ്പെടുന്നു. സൗമ്യത എല്ലാറ്റിനെയും സുന്ദരമാക്കും. സൗമ്യതയുടെ അഭാവം വിരൂപവുമാക്കും. (മുസ്ലിം) 

ഇങ്ങനെ ശതക്കണക്കിന് വചനങ്ങൾ ഈ വിഷയത്തിൽ മാത്രം ഉദ്ധരിക്കാൻ സാധിക്കും. വ്യക്തിയുടെ ആന്തരിക സത്തയെ അകന്മഷവും തെളിച്ചമുള്ളതുമാക്കുന്നവയാണ് ഈ വചനങ്ങൾ.

അകം ശുദ്ധമായ വ്യക്തിയുടെ ബാഹ്യചേഷ്ടകളും അതിനനുസരിച്ചാവണം. മനസിൽ സദ്വികാരങ്ങളെ കരുപ്പിടിപ്പിക്കുന്നതിന്റെ ഭാഗം തന്നെയാണ് ദുശ്ചിന്തകളെയും ദുർവികാരങ്ങളെയും ദൂരീകരിക്കുക എന്നത്. അസൂയ, കാപട്യം, പിശുക്ക്, പ്രകടനപരത, അഹങ്കാരം, പരുഷത, സ്ഥിരചിത്തതയില്ലായ്മ, കൃതഘ്നത, കോപം തുടങ്ങിയ നിഷേധ മനോവ്യത്തികളെ ബോധപൂർവ്വം ഉപേക്ഷിക്കാൻ ഹദീസുകൾ പ്രേരണ നൽകുന്നു. മാതൃകക്ക് ചില വചനങ്ങൾ ശ്രദ്ധിക്കുക.

(എ) അസൂയയെ സൂക്ഷിക്കുക. തീ വിറകിനെയെന്നപോലെ അസൂയ നൻമയെ തിന്നുതീർക്കും (അബൂദാവൂദ്). (ബി) ഒരു ദാസൻ കളവു പറയുമ്പോൾ അതുാക്കുന്ന ദുർഗന്ധം കാരണം മാലാഖമാർ ഒരു മൈൽ മാറി നിൽക്കുന്നതാണ് (തിർമിദി). (സി) അസൂയയും വിദ്വേഷവും മതത്തെ മുണ്ഡനം ചെയ്യും (അഹ്മദ്, തിർമിദി). (ഡി) പിശുക്കും ദുഃസ്വഭാവവും സത്യവിശ്വാസിയിൽ സമ്മേളിക്കുകയില്ല (അഹ്മദ്). (ഇ) കോപം പൈശാചികമാണ്. പിശാച് അഗ്നിയിൽ നിന്നാണ് സൃഷ്ടിക്കപ്പെട്ടിരിക്കുന്നത്. അതിനാൽ കോപം വന്നാൽ അംഗസ്നാനം ചെയ്യുക (അബൂദാവൂദ്). (എഫ്) നിന്റെ സഹോദരൻ നിന്നെ വിശ്വസിക്കുന്ന കാര്യത്തിൽ നീ അവനോട് കളവു പറയുന്നത് കടുത്ത വഞ്ചനയാകുന്നു. (അബൂദാവൂദ്). (ജി) മനസിൽ അണുവോളം അഹങ്കാരമുള്ളവൻ സ്വർഗത്തിൽ പ്രവേശിക്കുകയില്ല (മുസ്ലിം). (എച്ച്) നിങ്ങളുടെ കാര്യത്തിൽ ഞാൻ ഏറ്റവും ഭയക്കുന്നത് ചെറിയ ശിർക്കിനെയാണ്. പ്രകടന പരതയാണത്. (ബൈഹഖി) പ്രകടന പരതയുടെ ലക്ഷണങ്ങൾ മൂന്നാണ്. ജനങ്ങളോടൊപ്പമാവുമ്പോൾ ഉന്മേഷം കാണിക്കുക. തനിച്ചാവുമ്പോൾ അലസനാവുക. സകല കാര്യങ്ങളിലും ജനങ്ങളുടെ പ്രശംസ ആഗ്രഹിക്കുക (ഇബ്നു
റാഹവൈഹി).

മുകളിലുദ്ധരിച്ച് രു ഗണത്തിൽ വരുന്ന നബിവചനങ്ങളും വ്യക്തിയുടെ ആന്തരിക സ്വത്വത്തെ നിർമലമാക്കുന്നതിനുള്ളവയാണ്. ഇങ്ങനെ സ്വയം സംസ്കൃതനായ വ്യക്തിയുടെ കർമങ്ങളും പെരുമാറ്റവും സമൂഹത്തിലെ ഇടപാടുകളും എങ്ങനെ ആവണമെന്നും ഹദീസുകളിൽ വിവരിക്കുന്നു. ജീവിതത്തിൽ പാലി വൈയക്തിക നിഷ്ഠകൾ വിവരിക്കുന്ന എമ്പാടും ഹദീസുകളു്. പേരു മുതൽ വസ്ത്രധാരണം, ആഹാരശീലങ്ങൾ, നടത്തം, യാത്ര, സംഭാഷണ മര്യാദകൾ, പരസ്പരബന്ധങ്ങൾ, അവകാശങ്ങൾ, ആരോഗ്യ പരിപാലനം തുടങ്ങി വിസർജന മര്യാദകൾ വരെ വ്യാപിച്ചു കിടക്കുന്നതാണ് ഹദീസുകളിൽ പരാമർശിക്കപ്പെടുന്ന ജീവിത ചിട്ടകൾ. വ്യക്തിയുടെ ബാഹ്യസ്വത്വത്തെ രൂപീകരിക്കുന്നതിൽ സുപ്രധാന പങ്കുവഹിക്കുന്നവയാണ് ഈ ഹദീസുകൾ.

വസ്ത്രം നിലത്തിഴച്ചു നടക്കരുത്, ഒരു കാലിൽ മാത്രമായി ചെരുപ്പ് ധരിക്കരുത്, മിതമായ വേഗതയിലെ നടക്കാവൂ. വഴിയിൽ കാണുന്ന തടസ്സങ്ങൾ നീക്കുന്നത് പുണ്യകർമമാണ്. മര്യാദയോടെയേ സംസാരിക്കാവൂ. ചീത്ത വാക്കും അശ്ലീലവും പറയരുത്, സുസ്മേരവദനനായി വേണം മറ്റുള്ളവരെ അഭിമുഖീകരിക്കാൻ, ഹസ്തദാനത്തോടെ അഭിവാദ്യം ചെയ്യണം, ശരീരം ശുചിയാക്കി നിലനിർത്തണം, ഭംഗിയായി വസ്ത്രം ധരിക്കുകയും മുടി ചീകിയൊതുക്കുകയും വേണം, പരിഹാസവും അരുത് തുടങ്ങി ജീവിതത്തിന്റെ ഓരോ ശ്വാസത്തിലും പ്രസക്തമായ മാർഗനിർദേശങ്ങളാണ് വിശദാംശങ്ങളോടെ പ്രവാചക വചനങ്ങൾ നൽകുന്നത്.

വീട്ടിൽ തീ കത്തുന്നുങ്കിൽ അതണക്കാതെ നിങ്ങളാരും ഉറങ്ങാൻ കിടക്കരുത് (ബുഖാരി, മുസ്ലിം). പാത്രങ്ങൾ മൂടിവെക്കുക, വെള്ളത്തൊട്ടികൾ അടച്ചുവയ്ക്കുക, വാതിലുകൾ അടക്കുക, സന്ധ്യാ നേരത്ത് കുട്ടികളെ പുറത്ത് വിടരുത് (ബുഖാരി). ലജ്ജയും മിതഭാഷണവും സത്യവിശ്വാസത്തിന്റെ രു ശാഖകളാകുന്നു. ദുഷിച്ചു പറയലും പെരുപ്പിച്ചു പറയലും കാപട്യത്തിന്റെ ശാഖകളും (തിർമിദി). ഇങ്ങനെ നീപോകുന്ന ഹദീസുകൾ ദൈനംദിന ജീവിതത്തിന്റെ എല്ലാ മേഖലകളെയും അത്ഭുതകരമായ വൈവിധ്യത്തോടെ സ്പർശിക്കുന്നു. വ്യക്തിയുടെ സ്വഭാവത്തെയും പെരുമാറ്റത്തെയും ശീലങ്ങളെയും ചിട്ടപ്പെടുത്തുന്നത് ഇവയും ഇവക്ക് സമാനമായ ഇതര ഹദീസുകളുമാണ്. ഇങ്ങനെ ജീവിതത്തിന്റെ നിഖില മേഖലകളും വിശദമായി സ്പർശിക്കുന്ന തിരുവചനങ്ങൾ ഹദീസ് ഗ്രന്ഥങ്ങളിലെമ്പാടും കാണാം.